Średniowieczne mury obronne Słupska. - Astra28 - Strona HOBBYSTYCZNA

Słupsk to miasto powiatowe i powiat miejski położone na skraju moreny dennej nad rzeką Słupią, 18 km od jej ujścia do Bałtyku. Przez Słupsk przebiega linia kolejowa Gdańsk-Szczecin oraz Ustka-Szczecinek. Okolice Słupska zamieszkane były od najdawniejszych czasów, o czym świadczą liczne grodziska rozsiane na terenie powiatu. Gród kasztelański zlokalizowany po prawej stronie rzeki Słupi, w miejscu dzisiejszego kościoła św. Ottona, otoczony był obszernym podgrodziem wczesnomiejskim o charakterze handlowym i gospodarczym. W 2 połowie XIII w. wzmiankowany jest w Słupsku nowy gród książęcy spełniający znaczne funkcje administracyjne dla obszaru całego ówczesnego księstwa sławieńsko-słupskiego.

Miasto lokacyjne, założone na prawie lubeckim przez ówczesnych właścicieli Słupska, margrabiów brandenburskich Jana i Waldemara w 1310 r. na lewym brzegu Słupi, objęło istniejącą tu wcześniejszą osadę handlową. Sformułowane to zostało w akcie lokacyjnym mówiącym „oby osada się powiększała i przybrała postać miasta". Osiedle otrzymało 10 lat wolnizny i otoczone zostało w tym czasie prowizorycznymi umocnieniami w postaci palisady i fos. Miasto posiadało kształt zbliżony do trapezu z prostokątnym rynkiem pośrodku i kościołem parafialnym w południowym bloku przyrynkowym. Trwałe umocnienia murowane rozpoczęto wznosić w I połowie XIV wieku, a ich budowa ciągnęła się około 50 lat. Gdy bowiem w 1325 r. książę Warcisław IV potwierdza dominikanom ich posiadłości w granicach miasta, w południowo-wschodniej jego części, mowa jest jeszcze o palisadzie, natomiast w 1376 r. istnieją już mury miejskie. Mury wznoszono etapami. W pierwszej kolejności zrealizowano dolne partie trzech głównych bram - Młyńskiej, Nowej i Holsztyńskiej.

W 1329 r. książęta szczecińscy oddają Krzyżakom na 12 lat w zastaw miasto i całą ziemię słupską za pożyczenie 6.000 marek. Ponieważ książęta nie dotrzymali terminu spłaty, mieszczanie wykupują się sami pokrywając prawie połowę należności. Otrzymują też od książąt przyrzeczenie nieoddawania więcej w zastaw miasta Krzyżakom. Miasto bogaci się znacznie na handlu morskim i w 1337 r. wykupuje wsie położone wzdłuż rzeki Słupi aż do morza oraz Ustkę, gdzie posiada własny port morski.

Drugi etap budowy umocnień murowanych trwał w latach 1348-85 i objął podwyższenie bram oraz budowę ciągów muru od strony południowej, zachodniej i północnej. Ciąg wschodni nad rzeką Słupią wzniesiony został w początku XV w. i obejmuje lata 1410-15. W 1441 r. książę Bogusław zezwala na rozbudowę systemu wodnego służącego do obrony miasta. Zapewne w tym samym czasie następuje dalsza modernizacja murów - zamurowano otwarte dotąd od strony miasta otwory górnych kondygnacji bram Młyńskiej i Nowej oraz „Baszty Czarownic" mieszczącej się w ciągu wschodnim. Bramy Nowa i Holsztyńska - otrzymują murowane przedbramia widoczne jeszcze na planie miasta z końca XVIII w. W ciągu wschodnim wzniesiono Bramę Kowalską upraszczającą wjazd do miasta przez zbudowaną na podmokłych łąkach groblę. W 1507 r., wbrew dawniejszym zobowiązaniom i mimo sprzeciwu mieszczaństwa, Książe Bogusław X rozpoczyna na tzw. "dworze młyńskim" przy południowo-wschodnim krańcu murów miejskich budowę nowego, renesansowego zamku. W okresie tym brak jest wzmianek historycznych dotyczących prac przy modernizacji miejskich urządzeń obronnych. Poważniejsze prace przy nowożytnych fortyfikacjach ziemnych podjęto w mieście dopiero w 1624 r. w obliczu wojny 30-letniej. Jednakże prace te nie zostały zakończone i dopiero realizowali je Szwedzi po zajęciu miasta w 1630 r.

Średniowieczne mury obronne pozbawione swych pierwotnych funkcji popadać poczęły stopniowo w ruinę. Zabudowywano je domami mieszkalnymi i budynkami gospodarczymi lub rozbierano na cegłę. W 1834 r. rozebrano wieżę Prochową, a w latach 60. XX w. Bramę Holsztyńską i znaczne partie murów, w północnym i zachodnim ciągu. W XIX w. zniwelowano też nowożytne bastiony i wały ziemne zakładając w ich miejsce zieleńce i promenady.

Słupsk, plan miasta średniowiecznego z naniesieniem zachowanych elementów miejskich murów obronnych.
1-Brama Młyńska, 2-Brama Nowa, 3-Brama Holsztyńska i fragment muru przy ul. Krętej, 4-Baszta Czarownic, 5-Baszta Więzienna (półokrągła),
6-fragment muru przy ul. Jagiełły, 7-kościół i klasztor norbertanek, 8-kościół i klasztor dominikanów, 9-Zamek Książąt Pomorskich.

Słupsk posiada stosunkowo bogaty zespół kilku planów miasta z XVIII i XIX w. Najstarsze z nich pochodzące z 1735 r. oraz lat 1770-1780, przedstawiają najpełniejszy zarys średniowiecznych fortyfikacji miasta. Istnieje również kilka rysunków i zdjęć fotograficznych z XIX w. oraz na przełomie XIX/XX w. przedstawiających Bramę Młyńską i Bramę Holsztyńską. Panoramę miasta od wschodu ukazuje sztych z mapy Lubinusa z 1618 r. Autor badań architektonicznych murów obronnych Słupska mgr T. Domagała zwrócił uwagę na jedną ze scen malowideł zdobiących strop kościoła filialnego w Smołdzinie powiat Słupsk, przedstawiającą „Wskrzeszenie młodzieńca z Naim", a rozgrywającą się na tle murów obronnych. Przypuszcza on, że scena ta przedstawiona jest na tle Bramy Nowej i zachodniego odcinka murów Słupska. Autorstwo obrazów smołdzińskich przypisywane jest warsztatowi malarza Fokskircha ze Słupska z około 1632 r. Badania architektoniczne murów w Słupsku przeprowadzili w 1967 r. mgr T. Domagała i mgr inż. arch. K. Orłowski.

1. OBWÓD OBRONNY

Słupsk posiadał kształt nieregularnego trapezu opartego szerszym bokiem o koryto rzeki Słupi przepływającej od wschodu. Powierzchnia miasta około 15 ha, obwód murów około 1.600 m. Wymiary miasta wynosiły w kierunku wschód-zachód - 350 m, w kierunku północ-południe 600 m. Uliczka przymurna obiegająca w średniowieczu miasto od strony wewnętrznej murów zachowała się do dziś głównie w ciągu wschodnim nad rzeką Słupią - ul. Fr. Nullo oraz Bulwar księdza J. Popiełuszki.

2. MURY OBRONNE

Zachowane odcinki muru w Słupsku pochodzą z dwu kolejnych faz jego budowy i różnią się nieco sposobem wykonania. Mur wcześniejszy wykonany na fundamentach z kamiennych głazów murowany jest z cegły o wymiarach 9,5x15x30 cm i wiązaniu wendyjskim lub polskim. Mury te zwężające się ku górze nie posiadały strzelnic ani blank, a zachowały się do dziś przy ul. Jagiełły i w północnej części miasta obok dawnego klasztoru norbertanek. Ich pierwotna wysokość nie jest znana. Najwyższe zachowane do dziś partie mają 6,5 m wysokości, a grubości 1 m. Na fragmencie muru przy ul. Jagiełły zachował się fryz złożony z warstwy cegieł ułożonych ukośnie. Mur późniejszy we wschodniej stronie miasta, zapewne ze względu na podmokły teren nad Słupią posiadał odmienną konstrukcję. W dolnych jego partiach widoczne są charakterystyczne łuki konstrukcyjne wsparte dołem na kamiennym fundamencie. Lico zewnętrzne tego muru wzniesione zostało pionowo, a na stronie wewnętrznej, mimo dużych zniszczeń, widoczna jest dość szeroka odsadzka, mieszcząca niegdyś ganek strzelniczy.

Słupsk, Widok na mapie Lubinusa.

3. BASZTY

Mur otaczający Słupsk wzmocniony był dwoma rodzajami baszt. W murze z wcześniejszej fazy występują prostokątne baszty otwarte od strony miasta, rozstawione w odstępach od 15 do 30 m. Baszty otwarte posiadały ściany pionowe i przeciętnie wymiary 6,5x2,8 m; grubość muru od 1 do 1,6 m, wysunięcie przed lico muru około 60 cm. Na zewnętrznych elewacjach baszt występowały dekoracyjne, pionowe wnęki w ilości 4 lub 5. We wnętrzach baszt zachowane są w murze odsadzki międzykondygnacyjne a nad nimi zazwyczaj po dwie strzelnice. W niektórych basztach ciągu północnego w dolnych kondygnacjach wykuto w okresie późniejszym po dwa otwory strzelnicze do broni palnej. W ciągu tym poza opisanymi wyżej basztami otwartymi występują również półbaszty o znacznie mniejszych rozmiarach - szerokości około 3 m i nieznacznym tylko wysunięciu poza zewnętrzną linię muru, pozbawione strzelnic i podziałów na kondygnacje. W ciągu wschodnim muru pochodzącym z początku XV w. występują obecnie tylko dwie baszty - jedna zachowana we fragmencie, założona na rzucie koła o znacznej grubości muru - około 1,6 m i druga to tzw. Baszta Czarownic. Zbudowana zapewne około lat 1410-15, założona jest na rzucie półkola wysuniętego poza zewnętrzną linię muru i części prostokątnej niegdyś otwartej, występującej poza wewnętrzne lico muru. Baszta Czarownic posiadała dolną kondygnację sklepioną oraz trzy górne o drewnianych stropach. Obecnie przykryta jest zrekonstruowanym hełmem stożkowym. W XVII w., gdy średniowieczne urządzenia obronne straciły swą pierwotną funkcję, baszta ta służyła jako więzienie kobiet posądzonych o czary i stąd jej obecna nazwa. W XIX w. była magazynem, a następnie przebudowana została na cele mieszkalne. Uszkodzona znacznie w czasie działań wojennych 1945 r., została w 1956 r. prowizorycznie zabezpieczona, a w latach 1971-74 przeprowadzono prace konserwatorskie i adaptacyjne baszty dla potrzeb muzealnych.

Z przekazów historycznych znane są ponadto nieistniejące dziś baszty: Owsiana wzniesiona przed Bramą Holsztyńską zapewne w trakcie budowy przedbramia w połowie XV w., a służąca jako dodatkowe zabezpieczenie bramy oraz Baszta Prochowa usytuowana w północno-zachodnim ciągu murów w pobliżu Bramy Holsztyńskiej, będąca magazynem lub wytwórnią prochu.

4. BRAMY

Słupsk posiadał początkowo trzy bramy zabezpieczające wjazdy do miasta z trzech głównych szlaków komunikacyjnych - Bramę Młyńską od wschodu, Bramę Holsztyńską od północy i Bramę Nową od zachodu. Bramy te założone na rzucie prostokąta z ostrołukowym przejazdem na osi wzniesione zostały w dwu etapach. Początkowo w latach 1325-29 wymurowano dolne kondygnacje z przejazdami i prawdopodobnie drewnianą nadbudową. Współistniały one wówczas z wałem ziemnym zakończonym palisadą. Wymianę wału na mur ceglano-kamienny rozpoczęto zapewne w 1348 r. Około lat 1365-70 wzniesiono górne murowane kondygnacje bram, otwarte pierwotnie od strony miasta. Bramy zwieńczone były ozdobnymi szczytami ze sterczynami. Brama Holsztyńską po kilkakrotnych pożarach i odbudowie w XVIII w. zaadaptowana została na cele mieszkalne, a następnie w latach 60. XIX w. rozebrana w trakcie porządkowania miasta. Brama Młyńska zniszczona znacznie w czasie ostatnich działań wojennych utraciła stropy, dach i szczyty. Zabezpieczona prowizorycznym dachem namiotowym w 1951 r. adaptowana została dla potrzeb Muzeum Pomorza Środkowego. Posiada ona pięć kondygnacji. Elewacja wschodnia rozczłonkowana jest pięcioma wydłużonymi, zdwojonymi blendami, zakończonymi odcinkowo. Przy dolnej kondygnacji dwie potężne przypory. Elewacja zachodnia ozdobiona jest po bokach podwójnymi blendami zamkniętymi łukiem ostrym.

W części środkowej zamurowany dawny otwór przepruty jest na każdej kondygnacji podwójnymi okienkami. Elewacje boczne gładkie, posiadają tylko otwory strzelnicze i zamurowane okna obejścia w górnej kondygnacji. W przyziemiu zachowane zawiasy dawnych drewnianych wierzei zamykających przejazd. Do południowej elewacji bramy przylega fragment muru miejskiego, przy którym przybudowano drewniane schody prowadzące na pierwsze piętro bramy. Fragment ten jest najwyższym odcinkiem muru obronnego Słupska i ma 8 m; wysokość natomiast Bramy Młyńskiej wynosi 16 m. Drugą zachowaną bramą jest Brama Nowa zamykająca wylot z miasta w kierunku Sławna, Darłowa i Szczecina. Górna kondygnacja nadbudowana do wysokości obecnego gzymsu wieńczącego w latach 1380-85. Około 1441 r. zamurowano duży ostrołukowy otwór od strony miasta. Szczyty i dwuspadowy dach zniszczone zostały w czasie pożaru w 1476 r. W 1724 r. otrzymała czterospadowy dach namiotowy z latarnią na szczycie. W XVIII w. brama służyła jako magazyny i przędzalnia. W 1924 r. przeprowadzono tu prace adaptacyjne i pomieszczono założone w 1906 r. muzeum regionalne. Muzeum miało tu siedzibę do 1965 r., kiedy to przeniesione zostało do odbudowanego Zamku Książąt Pomorskich. Obecnie po przeprowadzeniu prac konserwatorskich (wymiana więźby dachowej latarni, adaptacja wnętrza) brama służyć będzie jako salon wystawowy Pracowni Sztuk Plastycznych. Brama Nowa założona na planie prostokąta o wymiarach 12,3x10,5 wysoka jest na 16,8 m. Elewacja zachodnia w górnej kondygnacji podzielona jest siedmioma pionowymi płycinami zamkniętymi odcinkowo i zakończona fryzem. W kondygnacji dolnej oddzielonej pionowym gładkim pasem znajduje się ostrołukowy otwór przejazdu. Elewacja wschodnia od strony miasta posiada zamurowany dawny otwór ostrołukowy. Cała ta elewacja rozczłonkowana jest wąskimi wnękami zamkniętymi łukiem ostrym. W elewacjach bocznych zamurowane otwory strzelnicze oraz przebiegający górą dekoracyjny fryz i rząd wnęk ostrołukowych.

Z biegiem czasu w miarę rozwoju obwarowań miejskich powstały dodatkowe bramy a właściwie furty miejskie. Były to Brama Kowalska wykonana w latach 1410-15 we wschodnim ciągu murów a składająca się z otworu przejazdowego flankowanego półokrągłą basztą. Istniała ona jeszcze w XVII w. Brama Mnisza zlokalizowana była w południowo-zachodnim ciągu murów obok klasztoru dominikanów. Wykonano ją zapewne w początkach XVII w. w trakcie nowożytnej modernizacji miejskich urządzeń obronnych. Brama Sowia, o której najstarszy przekaz pochodzi z 1531 r., mieściła się w pobliżu południowo-zachodniego narożnika muru. W 1722 r. zbudowano przed nią nowy most, a następnie groblę prowadzącą do szpitala Św. Ducha.

5. ZAMEK

Zamek książęcy w Słupsku wzniesiony został wbrew woli mieszczan ostatecznie w 1507 r., przez księcia Bogusława X, obok młyna książęcego, w południowo-wschodniej części miasta, za klasztorem dominikańskim w linii muru obronnego, a więc był zamkiem miejskim. Założony na rzucie regularnego prostokąta posiadał od strony południowo-wschodniej, najbardziej zagrożonej, ściany o grubości ponad 2,5 m. Zamek posiadał ponadto zapewne dodatkowe zabezpieczenie w postaci wału ziemnego.

6. ZEWNĘTRZNA STREFA OBRONNA

Zewnętrzną strefę obronną miasta stanowiły naturalne przeszkody terenowe w postaci rzeki Słupi z jej odnogami oraz rozlewiska i bagna. Dopiero w XVIII w., po przekopaniu dodatkowego kanału, zniesione zostały trzy ramiona rzeki figurujące nawet w herbie miasta. W czasach nowożytnych dodatkowo zabezpieczono miasto wałami i bastionowymi fortyfikacjami ziemnymi wykonanymi w latach 1629-56 od strony południowej, zachodniej i północnej.