Mury obronne Słupska i Sławna. - Astra28 - Strona HOBBYSTYCZNA

Opracowano na podstawie: "MIEJSKIE MURY OBRONNE W WOJEWÓDZTWIE KOSZALIŃSKIM"
Danuta Ptaszyńska - Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Koszalinie - Około połowy lat 70. XX w.

ARCHITEKTURA MURÓW OBRONNYCH MIAST.

Z terenów Pomorza Środkowego brak jest danych źródłowych, dotyczących opisu wytyczania linii muru obronnego w poszczególnych miastach. Sądząc jednak przez analogię do innych terytoriów, była to czynność bardzo ważna, połączona z uroczystą procesją i poświęceniom kamieni węgielnych zakładanych w linii muru budowli a więc bram i baszt. Niejednokrotnie zresztą linia muru prowadzona była po wcześniejszych obwarowaniach drewniano-ziemnych, co na omawianym terenie było nieomalże powszechne i występowało np. w Darłowie, Koszalinie, Sławnie, czy w Słupsku.

Średniowieczne miasta zakładane były według dwu zasadniczych koncepcji układów przestrzennych: formy wywodzącej się z koła lub owalu oraz układu prostokątnego, ewentualnie kwadratowego. Według zarysu kolistego założony był Koszalin, według zarysu owalnego znaczna ilość miast: Białogard, Kołobrzeg, Darłowo, Kalisz Pomorski oraz Sławno; Słupsk i Świdwin mają zarys trapezu powstałego z przekształcenia owalu w danym konkretnym układzie topograficznym. Miastami założonymi na planie prostokąta są na omawianym obszarze Debrzno i Drawsko (Nowa Marchia). Drawsko posiadało formę regularną, natomiast w Debrznie występują pewne zniekształcenia zachodniego boku miasta wynikające z przebiegu skarpy. O ile formę owalną możemy nazwać rodzimą, gdyż zasadniczo wywodzi się od kształtu umocnień drewniano-ziemnych, to układ prostokątny przyniesiony został z Europy zachodniej i południowej, gdzie był w średniowieczu kontynuacją planu dawnego obozu rzymskiego. Na tereny polskie przynieśli go głównie Krzyżacy.

Stosowana powszechnie na tym terenie forma zwartego owalu była też ekonomiczniejsza, gdyż przy stosunkowo krótkim obwodzie zamykała dość dużą powierzchnię. Pod względem rzędu wielkości średniowieczne obwarowane miasta podzielić można zasadniczo na dwie grupy. Miasta mniejsze o powierzchni 6-10 ha i obwodzie murów obronnych 800-1200 m długości, oraz miasta większe o powierzchni 14-18 ha i obwodzie 1500-1700 m długości.

Miejskie mury obronne. Zestawienie porównawcze przekrojów. Od lewej: Białogard - Słupsk - Debrzno.

Mury na terenie Pomorza Zachodniego budowano z kamienia i cegły, przy czym mury całkowicie ceglane tylko na kamiennych fundamentach spotyka się częściej w północnych regionach, natomiast mur kamienny występuje częściej na południu. Mury kamienne wznoszono z otoczaków układanych w regularne warstwy spajane zaprawą wapienną (Drawsko). Na terenie województwa szczecińskiego (Stargard) występuje również mur z kostek granitowych. Najczęstszą jednak formą muru na omawianym terenie jest mur ceglany początkowo o układzie wendyjskim a następnie od początku XIV wieku o tzw. wątku polskim.

Grubość muru wynosiła od 1 m do 1,9 m, wysokość zaś - chociaż trudna do ustalenia - gdyż nie zachowały się one w stanie pierwotnym, przyjąć można przeciętnie w granicach 7-8 metrów; w niektórych miastach była ona wyższa - np. w Białogardzie dochodziła do 9 m. Mury zwężały się nieco ku górze i zakończone były płasko układanymi cegłami, nie posiadały krenelażu i ganku służącego do obrony. Stanowiły, bowiem jedynie bierną przeszkodę, a obrona prowadzona była z baszt. Jest to tzw. system basztowy stosowany powszechnie na Pomorzu Zachodnim od połowy XIII do połowy XV wieku a więc w okresie używania broni ręcznej. Polegał on na wprowadzeniu dzięki basztom skrzydłowego sposobu obrony. Baszty posiadały ściany pionowe i rozmieszczone były następująco: w Białogardzie, co 23 m, w Koszalinie, co 21-26 m, w Słupsku od 15 do 30 m, w Debrznie, co 28-30 m. Debrzno jako miasto krzyżackie wyróżniało się systemem obrony ścianowo-basztowym, gdyż mury posiadały tu ganek obrońców, a zapewne również krenelaż, jak w innych miastach Państwa Krzyżackiego (Lębork, Gdańsk).

Dla porównania można przytoczyć, że w Gryficach baszty rozstawione były co 20-22 m, w Gryfinie co 20-24 m, w Pyrzycach co 15-18 m i Trzebiatowie co 25 m. Typowe baszty pomorskie miały kształt prostokąta otwartego od strony miasta i wysuniętego nieco poza linię muru. Prostokątne baszty pomorskie miały zazwyczaj jeden lub dwa poziomy strzelnic i podzielone były drewnianymi pomostami, na które wchodziło się po drewnianych drabinach przystawionych do bocznych ścian baszt.

Baszty dekorowane były często od strony zewnętrznej płytkimi, wydłużonymi blendami, zamkniętymi od góry odcinkowo, a rozmieszczonymi po trzy lub pięć na baszcie (Białogard, Koszalin, Drawsko, Słupsk). Na murach i basztach Słupska i Świdwina występuje ponadto fryz z ukośnie układanych cegieł, a baszty Debrzna (oraz Lęborka) dekorowane są gładkim, pionowym pasem szerokości około 50 cm pierwotnie tynkowanym. W murach Słupska oprócz omówionych wyżej prostokątnych baszt otwartych występują również półbaszty o znacznie mniejszych rozmiarach i nieznacznym tylko wysunięciu poza zewnętrzną linię muru; nie posiadały one strzelnic ani podziałów na kondygnacje. Ponadto prawdopodobnie w murach słupskich występowały także baszty nadwieszone, podobnie jak w Pyrzycach w województwie szczecińskim.

W 2 połowie XV w. po wprowadzeniu broni palnej istniejące baszty unowocześniano, albo wznoszono nowe na rzucie prostokąta, koła lub półkola oraz połączenia czasem tych dwu form w jedno - np. Baszta Czarownic w Słupsku. Wznoszone w tym okresie odcinki muru posiadały zapewne chodnik i rząd strzelnic - Darłowo (odcinek nad rzeką Wieprzą) i Słupsk (mur między Bramą Młyńską a Basztą Czarownic).

W systemie obronnym średniowiecznego miasta najważniejszym elementem zarówno funkcjonalno-militarnym jak również ideowym była brama. Będąc „wizytówką" miasta posiadała też bardziej złożone funkcje użytkowe, co wpłynęło na jej skomplikowaną nieraz formę architektoniczną. Mając jako główne zadanie zabezpieczenie wjazdu do miasta brama musiała posiadać cały szereg dodatkowych urządzeń jak: brony, wierzeje, mosty zwodzone i związane z nimi mechanizmy oraz w okresie późniejszym przedbramia. Brama była też zazwyczaj pierwszym murowanym, a częstokroć jedynym elementem obronnym miasta.

W miastach pomorskich występowały układy dwu i trzybramne, przy czym te ostatnie były liczniejsze i wynosiły 2/3 ogólnej liczby. W miastach większych, bardziej rozwiniętych gospodarczo (Słupsk, Kołobrzeg) z czasem budowano dodatkowe bramy i furty bramne. Posiadały one znaczenie lokalne.

Bramy początkowo miały formę dość prostą - zakładane były na rzucie prostokąta lub kwadratu; jednokondygnacyjne z przejazdem usytuowanym na osi. Górne partie bram wykonane były zapewne z drewna. Z czasem bramy pomorskie uległy rozbudowie pionowej, co pozwoliło na wykształcenie dwu podstawowych typów - wieżowego i szczytowego.

Zachowane na terenie Pomorza Środkowego siedem bram: w Białogardzie, Darłowie, Sławnie (dwie), Słupsku (dwie) i Świdwinie należą do typu szczytowego i posiadają stosunkowo prostą formę architektoniczną. Przebudowane też w ciągu dziejów nie zachowały swej pierwotnej formy szczytowej. Jedna tylko Brama Kamienna w Świdwinie posiada szczyt, ale również częściowo przebudowany w początku XVII w. Wejście na górne kondygnacje bram prowadziło z chodnika obrońców jak w Darłowie lub Słupsku, albo też z poziomu ziemi, od strony miasta, schodami w grubości muru jak w Białogardzie i Świdwinie.

Niektóre z omawianych miast posiadały murowane przedbramia przed bramami miejskimi. Przedbramia te składały się z murowanych szyj bramnych zakończonych tzw. bramą przednią; najczęściej budowlą o dwu okrągłych wieżach po bokach jak np. w Kołobrzegu lub Koszalinie (Brama Wysoka) albo prostokątnym budynkiem jak w Sławnie.

Większość obwarowanych miast omawianego terenu posiadała zamki leżące w pobliżu miasta lub na jego terenie. Mieszczanie ze względów prestiżowych i politycznych niezbyt chętnie godzili się na taki stan. W połowie XIII w. doprowadzili np. do tego, że książę Barnim I kazał zburzyć swój zamek w Szczecinie i obiecał nie budować go w odległości bliższej niż 3 mile od miasta. Podobnie w 1327 r. Święcowie zburzyli swój zamek w Darłowie. Jednakże już w II połowie XIV wieku sprawy te uległy zmianom. W Szczecinie powstał zamek w mieście wzniesiony przez Barnima III, a w Darłowie Bogusław V zbudował zamek w latach 1352-72 na terenie przyległym do miasta. Charakterystyczna jest również historia budowy zamku na terenie Słupska, gdzie długotrwały spór między mieszczanami, a feudałem w sprawie budowy zamku zakończył się jego budową w początku XVI w.